ETIMOLOGIA

Étymologie - Etimología - Etymology - Etymologie - Etymologia

Bizi ditugun garaietan agiri idatziek halako presentzi nabarmena eta nonahikoa dute ezen, bertze garai ez oso aspaldikoan egoera erabat ezberdina zela atzenarazten baitigute. Gaur egun, gure herrietako izenak, berdin geronen izenak eta abizenak, agiri ofizialetan idatziz jaso dira, eta arau zorrotzek arautzen dute haien erabilpena. Beraien hizkuntz komunitateek onartzen dituzten ortografiak dauzkate gure hizkuntzek, inguratzen gaituzten guziek. Baina, dagoeneko erran dudan bezala, hau guzia berri samarra da; eta, gure toponimoei eta abizenei dagokienez, arras berria. Batez bertze, Nafarroako herri baten izena 1.500 urte zahar da, herriari paratu ziotenetik, eta 1.000 bat urtean izan da idatzia; era berean, etxe batena 500 edo 600 urte zahar izaten da, eta denbora berdintsuaz izan da idatzia. Hala ere, euskal ortografia 1973 artio ez zen finkatu, eta Real Academia de la Lengua Española delakoak XIX. mendea artio ez zuen arau ortografikorik argitaratu. Herriei dagokienez, hortaz, 700 urte baino gehiagoko tarte batean izenak idazteko moduan ez zen araurik egon; eta, bistan denez, gure kasuan egoera larriagoa zen, izen anitz jatorriz euskarazkoak izanik gaskoiz, gazteleraz eta frantsesez idazten direlakoz. Egoera honek euskal literaturan ere eragin du, urte anitzetan Espainiako edo Frantziako ortografia ohikoenen arabera idatzi izan baita euskaraz.

ARAZO NAGUSIAK

Euskal izenak, orokorrean, ez dituzte gehiegi bortxatzen espainiar eta frantses ortografiek (azken honetan aldaketa gehiago jasotzen dira). Baina bai gertatzen dira kontuan hartu beharreko fenomenoak:

• Euskal fonetikak eta morfologiak azaltzen dituzten aldaerak
• Erdal grafiarekin idatziriko euskal izenak
• Idazten zen hizkuntzara egokitzen zen izena
• Euskal forma herritarrak ez dira jasotzen
• Abizenak itzultzea

1. Izen bera bukaerako -a mugatzailearekin edota hura gabe ager daiteke. Hau da, agiriaren arabera herri, etxe edo abizen bera Elizaldea edo Elizalde bezala ager daiteke.
2. Izen konposatuetan, lehendabiziko osagaiaren bukaerako -e honela ager daiteke ala -a, agiriaren arabera: Larrezabal eta Larrazabal.
3. Izen konposatuetan ere, lehen osagaiaren bukaerako -o honela ala -a ager daiteke, agiriaren arabera: Fagoburu eta Fagaburu.
4. Izen konposatuetan lehen osagaiaren bukaerako -i ager daiteke ala ez,agiriaren arabera: Iturrialde eta Iturralde.
5. Lehen osagaia bokalez bukatzen bada eta bigarrenak ere hasierako bokala badu, izen konposatuetan, hainbat konponbide eman daitezke:
   
• A + o, gehienetan -o-, Errekondo, eta Errekaondo.
• A + e, gehienetan -e-, Otegi, baina Otaegi ere bai.
  
6. Etxe izen bera buka daiteke -rena, -ena, -enea edota -enekoa, agiriaren eta dataren arabera: Arotzarena, Arotzena, Arotzenea, Arotzenekoa.

Euskal fonetikak eta morfologiak azaltzen dituzten aldaerak

1. Euskarak baditu gazteleraz eta frantsesez ez dauden hotsak: tz (bikain transkribatzen zen, ordea, erdi aroko okzitanierazko agirietan), ts, z eta s bereiztuak, x hotsa. Beraz, Elizaga bezain izen erraz bat, zenbait eratan ager daiteke: Elissague, Elisaga, Eliçaga, Elizaga... Arotzena, bere aldetik, Arocena, edo Arozena, edo Aroçena...
2. b/v txandakatzen dira: Echeverria, Echeberria. (Euskarak ez dauka ?eta segur aski ez du sekula izan? v hotsa, gazteleraz bi hotsak neutralizatu dira ?ebakera diferenteekin? horregatik nahasketa; frantsesez bi hots diferente dira).
3. y/i txandatzea: Iturriberri eta Yturriberry
4. Gaztelera zaharrean x hizkia gaur egungo euskarazkoa bezala ahoskatzen zen, gero j albeolar bilakatu zen. Euskal abizenak idazterakoan bi hots haietako edozein irudika dezake. Beranduago j grafia nagusitu zen: Elexalde eta Elejalde.
5. h era arbitrarioan erabiltzea. Jakina denez, h hasperen bat da Ipar-Ekialdeko euskalkietan, eta euskalki haiek mintzatzen diren lekuetan hots hura irudika dezake. Erdi aroan f bitartez ere adierazten zen: Ferriete (Harrieta). Hegoaldean, ordea, agertzen denean, era arbitrarioan erabiltzen da: Huarte, Uarte, Uharte, Ugarte.
6. ge, gi hotsak gue, gui/guy adierazten dira; eta ke, ki hotsak que, qui.

Idazten zen hizkuntzara egokitzen zen izena

1. Euskal -u bukaerak, gazteleraz -o bezala ager daitezke: Aramburo.
2. Euskal -a bukaerak, frantsesez -e idazten dira: Elissague.
3. Euskal -e bukaerak, frantsesez bukaera hori galtzen dute, batik-bat -t- baten atzetik: Espelette.
4. -zk- hizki multzoa -squ- bezala ager daiteke: Esquíroz.
5. Hasierako bokalak galtzea: Rotaeche, Chávarri.
6. Bukaerako -l bokalitzatzea, Iparraldean: Larcevau (Larzabal), Mendibieu (Mendibil).
7. -El,. -La, edo Le- hasten diren abizenak alda daitezke erdal artikuluekin nahasita: Rañeta (Larraineta).
8. Euskal abizenei erdal d' aurrizkia itsats dakieke: Aoiz > Daoiz, Urruti > Durruti, Agerre > Daguerre.
   

Euskal forma herritarrak ez dira jasotzen

1. Honela, Doneztebeko (Nafarroa) euskaldun batek abizentzat herriko erdal izen ofiziala hartuko du sistematiko: Santesteban.
2. Era berean anitz izenen, ia denen, herriaren ahoskatze euskalduna ez da sekula islatzen abizenetan: Lazkao (Lazcano), Undixo (Undiano), Galdixo (Galdiano), Gorza (Güesa), Sartze (Sarries), Orzaize (Osés)...
3. Bistan denez, gaur egungo toponimoen euskal forma ez da agertzen zuzenean abizeneta: Aranaz, gaur egun Arantza deitzen den herritik.
   

Abizenak itzultzea

1. Historian dokumentaturik dago euskal abizenak bertze erdal batzuez, kidea izanik ala ez, itzuli direla: De Miguel (Mitxelena), Palacios (Jauregi). Ez da oso ohikoa.
2. Gaur egun, ordea, kontrako joera dago. Grafiei dagokienez, jakina, abizenak itzultzea oraindik ezin da eta.

Abizen bat ikertzerakoan datu hauek guziak kontutan hartu behar dira. Bilaketan ez da bakarrik begiratuko gaur egungo forma, izenak jaso ditzakeen gora behera ortografiko guziak aintzat hartu beharko dira. Nolanahi ere, aldaera hauek guziak azalekoak dira, eta miaketa genealogikoan ez dira erranahitsuak, benetan axola duena belaunaldiz-belaunaldiko dokumentazioa baita. Izan ere, genealogista gaixo batek bere abizena hamaika eratan idatzita aurkitzeko esperientzia izugarria jaso dezake: Etxeberria, Echeberría, Echeverría, Echeberri, Echeverri, Etcheverry, Etcheberry, Etcheberria, Etcheverry, Etxaberri, Etxaberria, Echaverria, Echaverri, Chaberri... horretaz gain, -berri eta -barri formen tarteko mugan bizi bazen, azaldutako abizen zerrenda bukaezinari -barri duten formak gehitzen ahal dizkiezue.
Azaldutako balizko adibidea da, egia da, baina ez da anitz urruntzen errealitatetik. Hona Nevadako Iparraldeko telefono gidatik harturiko benetako kasu bat: han aurkitu ditugu Echevarria (11 aldiz), Echeverria (13 aldiz), Etcheberry (3 aldiz) Etcheverria (2 aldiz), Etcheverry (11 aldiz), Etxeberri (behin)...


Itzulpena: Iñaki Uritz